در حکایت روز نجوم

در حکایت روز نجوم  -  5/25/2006 5:37:58 PM

برگزاری مراسم گسترده گرامیداشت روز نجوم در سال جاری امیدهای فراوان تازه ای را در خصوص آینده  پیش روی اخترشناسی آماتوری در ایران زنده کرده است. اگر نگاهی تنها کمی به تعداد مراکز برگزارکننده این روز در ایران در 6 سال گذشته بیاندازیم با آماری معنی دار مواجه می شویم که جای بررسی و توجه جدی دارد. اگرچه زمانی این مقایسه می تواند کامل باشد که بررسی دقیقی بر محتوای برنامه های اجرا کننده نیز صورت گیرد؛ اما حداقل نشانه ای که تعدد مراکز برگزارکننده برای ما به همراه خواهد داشت این است که نجوم آماتوری علاقه مندان فراوانی در ایران پیدا کرده است. رشد تعداد این مراکز از سال 80 که تنها یک مرکز در تهران و شاید یک یا دو مرکز در شهرستانها این روز را گرامی داشتند تا سال 84 که حدود 10 مرکز در سراسر ایران به گرا میداشت روز نجوم پرداختند، روندی صعودی ولی آرام داشته است. اما امسال بیش از 70 مرکز مختلف در حدود 50 شهر بزرگ و کوچک کشور روز و هفته نجوم را به هر طریقی که می توانستند و می دانستند گرامی داشتند. سوال اینجا است که چه عاملی باعث این رشد شده و مهمتر از آن اینکه،  چگونه می توان این جرقه های مبارک را به شعله ای فروزان تبدیل نمود. تحلیل مورد اول کار پیچیده ای است؛ قطعا آنچه در این میان نقش داشته است نقش فعال رسانه ها است. امروز نجوم دیگر موضوعی نیست که علاقه مندان تنها از طریق نشریات خارجی آن را دنبال کنند. امروز مانند 15 سال پیش که ماهنامه نجوم و مرزهای بیکران فضا تنها راهنمای علاقمندان به دنیای پر رمز و راز نجوم بودند، نیست. امروز علاوه بر دهها پایگاه در تارنمای جهانی، اکثر روزنامه های کشور به انعکاس صحیح رویدادها و اخبار نجومی می پردازند و حتی صفحاتی را در هفته به نجوم اختصاص می دهند. خبرگزاری های فعالی چون خبرگزاری دانشجویان ایران ISNA، فارس، ایرنا و .... به انعکاس موضوعات نجومی می پردازند و رسانه ملی برنامه ای مشخص و ثابت را به دنیای آسمانها اختصاص داده که به هیچ وجه نمی توان نقش آن در ترویج علم و به ویژه نجوم را کتمان کرد. از سوی دیگر گروهها و مراکز آموزش و ترویج فعال در کشور رشد پیدا کرده اند و اینک ثمره کار آنها الگویی مناسب را شکل داده و شاید علاقه دیگران به این تلاش را برانگیخته است؛ گروهها و انجمن هایی چون ادیب اصفهان، ثاقب و روجا در شمال کشور، آسمان توس در مشهد، انجمن پاسارگاد سعادت شهر و بسیاری دیگر و مراکزی چون رصدخانه زعفرانیه تهران ( کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان )، مرکز علوم و ستاره شناسی علوم حدیث، مرکز نجومی فلکی قم، انجمن رویت هلال ماههای جوان کشور و مرکز نجوم و اختر فیزیک مراغه که تنها نمونه هایی از دهها مرکز ترویجی فعال در کشور هستند، از جمله مراکزی به شمار می روند که انگیزه های بالایی را به وجود آورده اند. از سوی دیگر شاید بتوان برگزاری برخی برنامه های سراسری نجوم را در انگیزش علاقه مورد توجه قرار داد. مسابقه رصدی ماراتن مسیه ایران، کارگاه های تخصصی نجوم آماتوری ملی ( کنام )، گردهمایی سراسری منجمان آماتور و باشگاه نجوم تهران که از سوی شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران فعال شدند و الگویی برای ترویج نجوم در اختیار دیگر گروهها قرار دادند، همگی تأثیر خود را در آمار بالای شرکت کنندگان در ماراتن مسیه سال85 و تعداد باشگاههای نجوم شهرهای مختلف است که اکنون به بیش از 40 شهر رسیده است، نشان می دهد. در کنار همه اینها، عاملی که به ویژه در سال اخیر نقش غیر قابل انکار در توجه پیدا کردن مردم و مراکز آموزش به نجوم داشته است، تلاش موفق مجموعه سمپاد  و باشگاه دانش پژوهان جوان در برگزاری و ملی کردن المپیاد نجوم است که با وجود برخی انتقادها نسبت به مسائل حاشیه این مسابقه و به ویژه برداشت اشتباهی که گاهی در بین برخی از دانش آموزان، والدین آنها، یا مدارس نسبت به نجوم شکل گرفته، نقش ویژه ای در افزایش توجه عمومی نسبت به نجوم داشته است. علاوه بر این نکات باید به افزایش و رشد ابزارهای رصدی و آموزشی که به مدد شکل گیری مراکز مختلف تجاری جدید بدست آمده است، نیز اشاره کرد که سهم مهمی در ارتقاء فعالی‍تهای آماتوری داشته است. مطالب بالا اگرچه کامل نیست اما شاید نمای نسبتا روشنی از دلایل تعدد مراکز برگزار کننده روز نجوم در سال جاری ارایه دهد.  اما پاسخ به سوال دوم حتی از این مورد هم دشوارتر است. به راستی چگونه می توان این علایق را حفظ کرد و مانع از انحراف آنها شد و کمک کرد تا این جرقه ها چراغ علم نجوم را در سرزمینی که بسیاری آنرا زادگاه اخترشناسی می دانند دوباره شعله ور سازد و حتی کمک مهمی به رشد نجوم حرفه ای در ایران بکند؟ زمانی که به شوق و اشتیاقی که در چشمان کودکان و نوجوانانی که در مراسم این روز شرکت کرده بودند دقت کنیم، می توانیم بار سنگین وظیفه ای که به دوش تک تک ما است احساس کنیم. قطعا برنامه ریزی دقیق، تلاش برای استفاده از همه امکانات، توجیه مردم و مسئولان نسبت به مقوله نجوم آماتوری، وظیفه ای است که همه ما برعهده داریم. در این بین انجمن نجوم ایران به عنوان عالی ترین مرکز علمی نجومی کشور که زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری فعالیت می کند و متشکل از اختر شناسان حرفه ای کشور است، کمیته ای را از سالها پیش مامور بررسی موضوعات مبتلا به جامعه نجوم آماتوری کشور و تلاش برای پاسخ به نیازهای آنها کرده بود. این کمیته که امروز به نام شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران، آنرا می شناسیم با چنین هدفی شکل گرفت تا ضمن تلاش برای رشد دانش نجوم آماتوری در ایران و ایجاد هماهنگی و آشنایی بین فعالان این عرصه به ارائه الگوهای کار نجوم آماتوری بپردازد و با استفاده از توانایى هاى بالقوه خود، ضمن برقراری ارتباط با گروه های مختلف و رصد نیازها و ضرورت های موجود سعی در پاسخگویی به آنها داشته باشد. البته در این راه همواره فراز و نشیب ها، حتی موانع دشوار همراه با   اختلاف نظرهای فراوان وجود داشته است که با در نظر گرفتن میزان رشد و توسعه یافتگی کشور و علی الاصول کار علمى نباید آن را امرى غیر طبیعی قلمداد کرد. نکته بسیار مهم حاصل کار است که در شکل گیری اجتماع علمى نجوم آماتورى کشور خود را نشان می دهد. امروزه برگزاری برخی برنامه های عمومی و ملی در چارچوب همین هدف ارائه و اجرا می شوند. به همین دلیل است که برای تقویت پایه های نجومی افراد دوره هایی چون آموزش ابتدایی نجوم در دانشگاه تفرش و نقاط دیگر برگزار می شود؛ برای بالا بردن سطح تخصصی فعالیتها، کنام ها با موضوعاتی چون عکاسی پیشرفته، رصد ماهواره ها، شناخت شهاب سنگها و غیره برگزار می گردد. برای تقویت روحیه همکاری و توانایی رصدی، ماراتن مسیه و از سال جاری رقابت صوفی برگزار می     شود؛ طرح توسعه باشگاه های نجوم در شهرهای مختلف کشور در دستور کار قرار دارد و در سطح ملی گردهمایی سالانه منجمان آماتور طراحی می شود. برای زنده کردن میراث کهن ستاره شناسی در کشور، طرحهایی چون جشنواره ساعتهای آفتابی عنوان می شود و برای اینکه نقش تاریخی خود در  نجوم را بازیابیم طرحهای بین المللی چون رقابت بین المللی(منطقه ای) رصدی صوفی یا گردهمایی منجمان خاورمیانه در دستور کار قرار دارند و برای ترویج نجوم رایزنی ها و تلاشهای گسترده ای در خصوص برگزاری روز نجوم، روز فضا، شب یوری، شب یلدا و غیره صورت می گیرد؛ برای سامان مند کردن فعالیتها کمیته های گوناگونی چون آموزش، کودکان، مسابقات، مناسبتها، باشگاه ها، اطلاع رسانی و غیره شکل گرفته و فعالیت می کنند. برای رفع سوءتفاهم ها و شکل گیری حضور گروه های دیگر در جنبش عظیم نجوم آماتوری ایران جلسات گفتگوی مستقیم با آنها تدارک دیده شده است. اگرچه این فعالیتها که با همکارى گروه ها و افراد مختلف انجام می گیرد، ضروری و لازم است، اما مطمئنا هنوز کافی نیست. هنوز انتقادهای بسیاری نسبت به کار خود داریم و هر هفته در تلاشیم تا به مرور و بررسی وضع موجود و بهتر کردن طرحهای آینده بپردازیم. اما از هم اکنون یک خطر جدی را احساس می کنیم و آن سوءتفاهم نسبت به فعالیت این مجموعه است. واقعیت این است که در جریان روز نجوم سال جاری در کنار تمام نکات شوق انگیز شاهد پدیده ای زشت و نامطلوب بودیم. همه ما فلسفه روز نجوم را می دانیم و نیازی به تکرار آن نیست که چرا این روز در تقویم ثابت نیست، چرا سعی می شود نزدیک به تربیع اول ماه باشد و اینکه چرا توصیه می شود در تعطیلی آخر هفته برگزار گردد. امسال هم بسیاری از گروه ها 15 اردیبهشت را بنا بر ملاکها ومعیارهای مراجعی چونAstronomical League و Sky and Telescope  برای برگزاری روز نجوم انتخاب کردند و آنها که نمی توانستند در روزهای دیگر، قبل یا بعد از آن، چنین  کردند که همه آنها را باید دست مریزاد گفت؛ اما آنچه ناپذیرفتنی است آنکه یکی از دهها گروه  نجومی ایران سعی کند با اتکا به تاریخ این روز در کشورهای غربی و بدون توجه به این که تعطیلی پایان هفته آنها شنبه است و نه جمعه، از اعلام روز جمعه 15 اردیبهشت به عنوان گرامیداشت روز نجوم در ایران پیراهن عثمانی درست کند که " عده ای انحصارطلب با استفاده از گستره انحصاری رسانه های نوشتاری و دیداری " می خواهند ما را از جامعه جهانی جدا کنند.  البته آنچه نگران کننده است توهین ها و نارواهایی نیست که این دوستان خطاب به انجمن نجوم ایران، شاخه آماتوری آن، اعضاء این شاخه و تمام افراد و گروه هایی که در روزی غیر از شنبه 16 اردیبهشت ماه اقدام به برگزاری این روز کرده اند، نسبت داده اند. توهین هایی که نه می خوا هیم و نه می توانیم آنها را بیان کنیم. اما آنچه مهم است دیدگاهی است که باعث این موضع گیری می شود. در دیدار حضوری با مدیران موسسه انجمن نجوم آماتوری ایران به آقایان عتیقی و شیرازی توضیح داده شد که هدف شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران ایفای نقشی به عنوان مسئول همه فعالیتهای نجومی یا گروهی رقیب در مقابل گروه های دیگر نیست؛ بلکه انجمن نجوم ایران قصد دارد، در مواردی که نیاز است به حمایت از همه گروه ها بپردازد و در کنار آنها باشد. شاخه آماتوری قرار نیست و هیچ گاه قرار نبوده مرجع بلافصل نجوم آماتوری ایران باشد که اصولا چنین جایگاهی قابل تعریف نیست. هدف ما همان است که در سطور پیش بارها تکرار شد؛ امروز جامعه نجوم ایران و جامعه ما دچار مشکلات مهمی است که نتیجه نظرسنجی گروه آسمان توس در هفته نجوم سال جاری می تواند تا حد زیادی ترسیم کنندة این مشکلات باشد. امیدواریم "موسسه انجمن نجوم آماتوری ایران" نیز با اطمینان به اینکه شاخه آماتوری به عنوان نهادی هماهنگ کننده، نه قصد رقابت با گروهی را دارد و نه چنین وظیفه ای برعهده اوست و نه می تواند چنین وظیفه ای داشته باشد- کما اینکه فعالان بسیاری از گروه ها در این شاخه عضویت دارند- بدون توسَل جستن به چنین جوسازیهایی که تنها توان و انرژی آنها را هدر می دهد، همگام با مجموعه گروه های آماتورى کشور، تنها در پیشبرد اهداف این مجموعه تلاش کند. امروز همه ما با یک مساله مواجهیم و آن آینده جامعه نجوم آماتوری ایران است.